Beograd u svom sastavu ima 17 opština, a jedna od njih je od 1955. godine i opština Grocka, sa svojih 15 naselja, poznata po voćarstvu, o kojoj pisani podaci postoje iz IX veka i kada je upisana pod starim imenom Gardec. Na teritoriji ove gradske opštine je i naselje Vinča, ime koje je svetski poznato zbog arheološkog nalazišta datiranog u prošlost 7.500 godina, koje je dobilo ime „Belo brdo“ po svetloj boji lesne terase na kojoj se nalazi, dok je u stručnoj literaturi poznatije pod imenom samog naselja – Vinča.
Najznačajnije evropsko neolitsko nalazište je upravo nalazište u Vinči, 14 kilometara od Beograda, blizu puta Beograd – Smederevo, koje prolazi kroz srce gradske opštine Grocka, prepune arheoloških nalazišta iz različitih perioda naše istorije. Opština Grocka je primer mnogih naselja u Srbiji, koja, ispod temelja sadašnjih zdanja, kriju riznicu iz davne prošlosti i čuvaju tajnu, i dok se krećemo danas ulicama mnogih mesta retko se setimo da su davno tuda prolazile mnoge vojske, pisala se istorija i da su sada samo drugi materijali zamenili stare, kojima su bile građene ulice i kuće. Život pobeđuje i ide dalje.
Ali šta je to što naučnicima u vezi Vinče ne daje mira?
Možda kuće, koje su pravljene veoma udobne, sa izolacijom i pećima, bez ognjišta, u uređenom naselju, koje može ukazati da je to bio grad, a samim tim i prvi grad, datiran mnogo pre poznatih gradova civilizacija Mesopotamije i Egipta?
Ili prvi tragovi moderne tehnologije za to doba, kao što je đubrenje zemljišta i obrada metala?
Prvi put, zabeleženo, u ljudskoj istoriji dolazi do stvaranja viška hrane. Tadašnji ljudi su naučili kako da pripitome životinje, naučili su kako da obrađuju zemlju i stvorili su se viškovi hrane, a samim tim i drugačiji uslovi života.
– Otkud odjednom ti veliki viškovi hrane? Šta se to promenilo? Ljudi su došli, zapravo, u proizvodnji hrane do neke nove tehnologije pre 7.000 godina, a te nove tehnologije su đubrenje zemlje. Ljudi su počeli da đubre zemlju i đubrenje zemlje je promenilo svet. Kada su ljudi počeli da đubre zemlju, zemlja sada stalno rađa, oni se više ne pomeraju, trajno žive na jednom mestu. Đubrenje zemlje omogućilo je prelazak sa ekstenzivne na intezivnu zemljoradnju, a intezivna zemljoradnja omogućila je stvaranje velikih viškova hrane. I kada su se pojavili veliki viškovi hrane, normalno jedan deo njih je počeo da se bavi nečim drugim, preradom i zanatima, što je sve dovelo do stvaranja trgovine i tada se po prvi put pojavljuje zanimanje trgovac. – objašnjava Dragan Janković, arheolog i kustos Muzeja grada Beograda na arheološkom nalazištu „Belo brdo“ u Vinči, na predavanju koje je održano u Velikoj sali GO Grocka u okviru manifestacije „Dani evropske baštine“, na temu „Kulturno nasleđe i priroda“, i dodaje da je samim tim postala potreba za gradom, jer gde ima trgovine i zanata ima potrebe i za putevima i komunikacijom, a u to vreme se moglo putovati samo dolinama reka.
– Samo su rečne doline bile prohodne. Na ovom našem delu Srbije, ovde u široj okolini Beograda, takozvana beogradska kongluenca, to je prostor na kome se sliva ogromana broj reka sa svih strana. I zapravo ovaj naš prostor ovde je prirodna raskrsnica svih značajnih puteva i komunikacija. I sada vidite odakle god da krenete u to vreme vi ste morali proći kroz ovaj prostor. Znači, sa obale Egejskog mora, Anadolije, Bliskog Istoka, Crnoga mora, i ako krenete prema severu ili zapadu Evrope ovuda se mora. E, to je bila ta velika prednost. Normalno, oni su tu prednost iskoristili. Vinča postaje jedan veliki trgovački, ekonomski i kulturni centar tadašnje Evrope. Hiljadu godina je Vinča bila taj važan centar Evrope, a svih hiljadu godina Vinča je bila centar jedne moćne kulture, jedne moćne civilizacije, koju smo mi po Vinči nazvali Vinčanska civilizacija, a ona se prostirala na jednom ogromnom prostoru od severa Rumunije, do juga Makedonije, od centralne Bosne, do centralne Rumunije. – kaže Janković.
Reka Bolečica, koja se uliva u Dunav 14 kilometara nizvodno od ušća Save u ovu mitsku i moćnu reku, bila je mesto gde su počela iskopavanja 1908. godine i gde je otrkiven kontinuitet naselja od današnjih dana do neolita, a baš ušće Bolečice je bilo dobro mesto za stvaranje naselja, jer je nasuprot Vinče, preko Dunava, ušće i reke Tamiš, što čini ovaj prostor raskršćem tadašnjih puteva. I tako su neolitski trgovici, prvi ove profesije zabeleženi u istoriji, dolinama reka Tamiš i Tisa stizali do Karpata, koji su bili njima najbliža destinacija za nabavljanje najtraženije sirovine tog vremena na celom svetu, traženije i od nafte, vulkanskog stakla, poznatog i pod nazivom opsidijan.
– Opsidijan je materijal nastao izlivanjem vulkanske lave i brzim hlađenjem. Sad kad se polomi to vulkansko staklo on se tako cepa da se dobijaju sečiva oštra kao skalpel. Znači opsidijan je najvažnija sirovina tog vremena. I danas se u hirurgiji koriste skalpeli od opsidijana za operacije oka i srca. – nastavlja predavanje Janković, i objašnjava da su postojala još samo dva nalazišta opsidijana u Evropi: na Siciliji i u Milosu u Grčkoj.
Nalazište na Karpatima je bilo najbliže tadašnjim Vinčancima, koji su od opsidijana pravili brijače i kose, bitne za skupljanje hrane kako bi domaće žiotinje prehranili zimi.
Vinča postaje centar za distribuciji najvažnije sirovine tog vremena – opsidijana, ali ne samo njega.
Na dvadesetak kilometara od Vinče nalazi se planina Avala, bogata različitim mineralima i rudama, a jedna od njih je posebno bila tražena tada, a i kasnije tokom istorije – cinabarit.
„Arheološkim iskopavanjima s početka stoljeća na lokalitetu Vinča, M. Vasić je dokazivao postojanje industrije cinabarita u vinčanskoj kulturi. S obzirom na blizinu ležišta cinabarita na obroncima Avale u Šupljoj steni, dokaze valja smatrati uvjerljivima, ali zbog postojanja peći neobične konstrukcije produkcija je otišla i dalje od dobivanja samog cinabarita. U takvim pećima mogao se cinabarit topiti u živu koja je služila za proizvodnju aluvijalnog zlata. I novija istraživanja dokazuju da je rudarstvo i taljenje bakra u vinčanskoj kulturi bilo široko poznato, a razlog tako dugog kontinuiteta života u Vinči je produkcija žive. Time se otvaraju široke ekonomske veze Vinče i izvan okvira vinčanske kulture.“ – iz članka dr. sc. profesora Aleksandra Durmana „Industrija cinabarita u Vinči“, YU Arheološki zavod, Filozofski fakultet u Zagrebu, Prethistorijska arheologija, objavljen 1989. godine.
Cinabarit je mineral, živin sulfid iz koga se eksploatiše jedini tečni metal živa, a kojeg je u obilju bilo na Avali. Opremljeni maskama Vinčanci su drobili i topili cinabarit i dobijali su boju cinober za bojenje tkanina i ukrašavanje posuđa, a koja je retka u prirodi. Korišćen je cinabarit i u druge svrhe od neolita do današnjih dana, a najčešće u medicini, kao antiseptik i sedativ, dok su voleli i alhemičari da ga koriste u svojim receptima za dugovečnost i besmrtnost.
Proces dobijanja žive i cinober boje u neoliti opisuje profesor Miloje Vasić u svojoj knjizi „Preistorijska Vinča I, industrija cinabarita i kosmetika u Vinči“.
„Ti glatki i jako nagnuti patosi s reljefnim okvirima ili s udubljenjem ispred peći najrečitije dokazuju, da su ove peći u Vinči služile za sušenje, odnosno prženje, cinabarita iz kojeg se, i po Vitruvijevu opisu, redukovala živa, koja se u kapljicama skupljala na pod peći, niz njega padala prema reljefnom okviru, ili se sticala u udubljenja ispred peći odakle je metana u sud sa vodom. U tom cilju peći su prethodno mogle biti zagrevane, pa je zatim stavljano komađe (glaebae) cinabarita u njih: ili su u peći, istovremeno, stavljani raspaljeni drveni ugalj i komadi cinabarita. Takva upotreba ovih peći potvrđuje se i odsustvom drugog otvora na njima, jer bi kroz taj otvor evaporisana živa izašla van peći, pa bi i ceo trud bio uzaludan. – Za sada se ne može odgovoriti na pitanje da li su peći, za vreme prženja cinabarita u njima, bile zatvorene ili ne. U ovom objašnjenju upotrebe peći u Vinči nalazi se i uzrok, zbog kojega su njihovi podovi ponovo premazivani, pošto bi se u pukotinama mogle zadržavati i gubiti kapljice žive. Ali su ti podovi morali biti glatki, bez pukotina, i za preradu cinabarita u cinober boju, za šta se, u tekstu Vitruvija, nalaze dovoljni razlozi. – Vitruvije (De architectura VII, IX, 1): „Grumenje kada je suho tuca se u gvozdenim stupama pa se onda ispira i prži više puta i tako se dobivaju boje, jer otpadne đubre“. – U koliko, dakle, komađe postaje sitnije, da bi, najzad, postalo prah, u toliko je potrebnije da pod peći bude gladak da bi se lako mogao pokupiti prah i da bi se i pri tim naknadnim prženjima dobijena živa mogla sliti niz nagnuti patos. S oba postupka – i za dobivanje žive i za dobivanje crrvene – cinober boje – stoje u vezi i naročito izrađeni patosi u prostorijama oko peći iz istih razloga, kako se ne bi gubili ti skupoceni proizvodi.“ (citat iz knjige M. Vasića „Preistorijska Vinča I, industrija cinabarita i kosmetika u Vinči“, Beograd 1932. godine, preuzet iz članka profesora Durmana)
Avala je obilovala i drugim mineralima i rudama, kao što su malahit, oksid bakra, od kojeg su pravili nakit i dobijali zelenu boju, zatim azurit od kojeg su dobijali plavu boju, tu je i oker. Udaljeniji, ali ništa manje bitan u to vreme bio je i rudnik soli kod današnjeg grada Tuzle. So, životno važna za očuvanje namirnica, činila je Vinču, uz svo ostalo mineralno i rudno bogatsvo, izuzetno važnim centrom bogatog sirovinama.
– Mnogi su početak evropske civilizacije pomerili iz bronzanog doba, znači tamo sa Krita i Mikene, u neolit. I mnogi smatraju da je upravo Vinčanska kultura ta prva ozbiljna evropska civilizacija i da se prva industrijska revolucija desila upravo u Vinči, a to je da su oni prvi u svetu savladali i sagradili metalurgiju. – zaključuje Janković.
Nastaviće se…
