Autor teksta: Zorica Atić, istoričar umetnosti
Vođena znatiželjom, nakon novinskog članka koji je tendenciozno doneo vest o zaboravljenoj grobnici još zaboravljenijih hrišćanskih mučenika Ermila i Stratonika, obišla sam grobnicu u Brestoviku.
Njeno postojanje među žiteljima Brestovika nije nikakva tajna: naprotiv, u prodavnici u centru Brestovika svaki putnik namernik će dobiti jasna uputstva kako da dođe do nje. Niti je grobnica daleko, niti je obrasla žbunjem i trnjem i nedostupna očima. Naravno, postojanje jasnog putokaza bi pomoglo nalaženju tog zanimljivog mesta.
Po rečima ljubaznih domaćina i vlasnika placa na kome se grobnica nalazi, često ih posećuju turisti. Kažu da njima to ne smeta, svakog propuste kroz svoje dvorište i usmere ka stepenicama koje je 60-tih uradio Zavod kao prilaz grobnici.
Ona se nalazi 100m od ulice i zaklonjena je od direktnog pogleda kućom. Nađena je sasvim slučajno kada su vlasnici, tj. njihovi preci, sadili šljivik u svojoj bašti. Sama grobnica deluje impresivno, očigledna je veoma solidna gradnja, iako je i nevelika i danas prazna.
Na svodu glavne prostorije se i dalje nalaze freske, dok su na zidovima izbledele i nečitke. Po rečima domaćina, u hramu su pronađena i odneta dva sarkofaga i statue lavova, a obnovnjen je deo svoda koji se urušio, i deo freski je restauriran. Njima je rečeno da je jedan sarkofag ženski, jedan muški, tj. da je u jednom sahranjena ženska osoba, te da se smatra da je to bila ili porodična grobnica nekoga velikaša ili vojskovođe.
Tako oni pamte, a njihove reči potvrđuje i publikacija Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda (dalje u prilogu naveden tekst). Sve u svemu, na osnovu biljne ornamentike i prirode skulptura i sarkofaga, arheolozi nisu smatrali da oprema hrama navodi da je u pitanju hrišćanska grobnica, već da predstavlja ne manje značajan prelazni tip iz kasnorimske u ranohrišćansku, te da se u njoj ne nalaze hrišćanski sveci. Neka nova istraživanja i iskopavanja bi pomogla da se razreši to pitanje, jer stanovnici pominju i postojanje još nekih grobnica na tom lokalitetu.
Lokalitet Brestovika odgovara onome u predavanju dr Popovića čije reči navode Novosti:
„… Da se u Brestoviku krije grobnica velikomučenika Ermila i Stratonika javnost je saznala od istoričara i teologa dr Radomira Popovića.
– Sveti Ermil i Stratonik u Dunav su bačeni ispod Beogradske tvrđave, a tela su im isplivala 18 stadija nizvodno, kod današnjeg Brestovika – kaže dr Popović.
– Pisci žitija i na grčkom i na latinskom navode da su ih lokalni hrišćani sahranili na bregu u ozidanoj grobnici, što takođe odgovara lokalitetu u Brestoviku.“
Tekst publikacije Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, autor Zoran Simić: „Brestovik, mesto u opštini Grocka, većini ljudi je poznato po grožđu i drugom voću kojima ovaj kraj obiluje. Tek poneki namernik čuo je za rimsku grobnicu koja predstavlja jedan od najdragocenijih spomenika iz antičkog perioda, ne samo na teritoriji Beograda nego i u Srbiji. Kasnorimska grobnica nalazi se neposredno pored seoskog groblja. Otkrivena je slučajno 1895. godine, kada je tadašnji vlasnik imanja Vukašin Milosavljević iz Brestovika, dok je sadio šljive u svom šljiviku, naišao na svod i zidove grobnice.
Iste godine, tokom septembra, Mihajlo Valtrović, kustos Narodnog muzeja iz Beograda, izvršio je stručna arheološka iskopavanja i grobnicu u celini otkrio. Građevina je jednim delom ukopana u padinu brega. Sastoji se iz izduženog prilaza, trema, središnjeg prostora sa dve bočne konhe i prostorije za sahranjivanje u kojoj se nalaze tri zidana sarkofaga. Grobnica je zidana od pritesanog kamena, oblutaka i opeke koje vezuje krečni malter. Prostor za sahranjivanje je pravougaone osnove, zasveden poluobličastim svodom od opeka. Cela unutrašnjost grobnice, odnosno prostorije za sahranjivanje i središnji deo, bila je prekrivena freskama.
Danas se freske mogu videti samo u unutrašnjosti prostorije za sahranjivanje. Oslikane površine izvedene su u raznim geometrijskim motivima kombinovanim s predstavama biljaka i životinja u oker, cinober, plavoj, zelenoj, mrkoj i crvenoj boji. Orijentacija grobnice bila je istok–zapad. U grobnicu se ulazilo sa istočne strane, dužim prilazom ozidanim prema kosini terena. Trem, odvojen sa četiri stuba od prilaza, bio je popločan šestostranim opekama i iz njega se, kroz vrata, stepenicama silazilo u središnji prostor, takođe popločan šestostranim opekama. Ovaj prostor, pored fresaka na zidovima, ukrašavale su i statue od mermera i dve figure ležećih lavova. Ta prostorija služila je verovatno za prinošenje žrtvi pokojnicima. U poslednjoj prostoriji, odvojenoj od prethodne vratima i sa dva mala prozora, u sarkofazima su bili sahranjeni pokojnici.
Grobnica je verovatno pripadala nekoj bogatoj porodici koja je imala imanje negde u blizini. Od izuzetnog je značaja činjenica da nisu svi delovi građevine podignuti istovremeno. Na pravougaoni prostor a sahranjivanje kasnije je dograđen središnji deo sa konhama, trem i pristupni prostor. Do ovog zaključka se došlo posle revizionih arheoloških iskopavanja izvedenih 1955. godine. Nijedan od elemenata za koje je iskopavanjima iz 1895. godine i 1955. godine utvrđeno da su deo njenog prvobitnog uređenja ne unosi sumnju da je reč o hrišćanskoj sepulkralnoj građevini.
Dispozicija plana građevine i delovi statua koje su bile pronađene tokom prvih iskopavanja upućuju na vezu grobnice s paganskim heroonima i svetilištima carskog kulta. Po svojim sastavnim elementima i njihovom međusobnom odnosu, grobnica u Brestoviku predstavlja kariku u lancu razvoja između antičkih i ranohrišćanskih kultnih građevina. Nastala je najverovatnije u drugoj polovini 4. veka ili početkom 5. veka naše ere. Prva konzervacija i zaštita grobnice od propadanja izvedene su 1905. godine, a šezdeset godina kasnije, u stvari 1964. godine, dovedena je u stanje u kojem se nalazi i danas, te je dostupna i javnosti.
Po svom opštem izgledu, grobnica u Brestoviku ima veoma bliske paralele s nekim spomenicima iz 5. i s početka 6. veka naše ere, kako u Srbiji tako i na širem prostoru Balkana i Bliskog istoka i predstavlja tip iz kojeg će se kasnije razviti složene hrišćanske građevine vezane za nadgrobni kult.“
Prema mišljenju stručnog tima iz Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda kao i čuvenog Mihajla Valtrovića, utemeljivača srpske arheologije i osnivača Srpskog arheološkog društva 1883. godine, grobnica u Brestoviku predstavlja jedan od najdragocenijih spomenika iz antičkog perioda, ne samo na teritoriji Beograda nego i u Srbiji.
