Vidovdan, koji se prema julijanskom kalendaru obeležava 15. juna, a po gregorijanskom 28. juna, jedan je od najznačajnijih verskih praznika u Srbiji. Ovaj dan praznuje Srpska pravoslavna crkva, ali i Bugarska pravoslavna crkva, pod nazivom Vidovden ili Vidov den.
U srpskom istorijskom i duhovnom pamćenju, retko koji datum nosi toliku simboličku težinu kao što je to Vidovdan, 28. jun. Na taj dan obeležava se sećanje na Kosovsku bitku iz 1389. godine i mučeničku smrt kneza Lazara, ali u temelju ovog praznika nalazi se mnogo složeniji sloj značenja — sloj u kojem se ukrštaju pagansko i hrišćansko, mit i istorija, narodno predanje i nacionalna ideologija.
Vidovdan je idealan primer kulturnog palimpsesta — datum na kojem su generacije pre nas ispisivale svoje verzije svetog, herojskog i tragičnog.
Od Svetovida do Svetog Vida: Duboki slojevi praznika
Jedna od čestih teza u proučavanju Vidovdana jeste da ovaj praznik potiče iz kulta staroslovenskog božanstva Svetovida — boga svetlosti, rata, vida i proročanstva. Ime ovog božanstva može se čitati kao „onaj koji sve vidi“, što mu daje metafizičku ulogu svevideće i upravljačke sile.
Kult Svetovida bio je rasprostranjen kod zapadnih Slovena, a naročito među Polapskim Slovenima, gde su mu podizana sveta mesta i idolopoklonički hramovi.
Vremenom, paganski kult biva zamenjen hrišćanskim — u ovom slučaju kultom svetog Vida (Sanctus Vitus), ranohrišćanskog mučenika iz Sicilije.
U rimokatoličkom kalendaru, Sveti Vid se obeležava 15. juna, a među Srbima se njegovo ime zadržalo kao deo narodnog predanja.
Ipak, premaa etnolozima teško je izvesti čvrstu vezu između savremenog Vidovdana i kulta slovenskog božanstva. Taj sloj — ako je i postojao — danas je gotovo neprepoznatljiv.
Vidovdan pre Kosova: Kult mrtvih i letnji ciklus
U svojoj izvornoj formi, pre Kosovskoj boja, Vidovdan nije bio dan kneza Lazara, već dan kulta mrtvih i prolećnog životnog ciklusa.
U narodu se vezivao za običaje izlaženja na groblja, iznošenja posne hrane, paljenja kandila i činova koji su odražavali tranziciju iz proleća u leto.
U nekim krajevima Srbije, naročito istočno i južno, do danas se ne pominje nikakva veza sa Kosovskom bitkom, već isključivo duhovi predaka i narodna verovanja.
Vidovdan je deo šireg niza praznika — poput Đurđevdana, Trojica i Ivanjdana — koji su slavili novi život, plodnost i duhovni kontinuitet sa precima.
Posebno je interesantno verovanje u travu vidovčicu, za koju se smatralo da ima moć da „otvara oči“, otkriva istinu i vraća zdravlje. Umivanje vodom, iznošenje predmeta na svetlost i verovanja u čarobnjaštvo takođe su deo ovog simboličkog sloja.
Povezivanje sa Kosovskom bitkom
Kosovska bitka 1389. godine jeste istorijska činjenica, ali Kosovski mit — kao ideološki i duhovni okvir — oblikovan je mnogo kasnije. Tek u 19. veku, pod uticajem romantizma i nacionalnog buđenja, Vidovdan postaje dan sećanja na „Kosovsko opredeljenje“.
Upravo tada, kroz epsku poeziju, slikarsku umetnost i crkvenu simboliku, lik kneza Lazara dobija mitske razmere: njegov izbor da umesto carstva zemaljskog prihvati carstvo nebesko postaje temelj kolektivne svesti o „žrtvi za opšte dobro“.
Etnološka istraživanja jasno pokazuju: kult kneza Lazara i Kosovskog zaveta formalno je institucionalizovan tek 1892. godine, kada je Lazar proglašen za sveca. Taj čin uvodi crkveni element u već postojeći narodni praznik, ali i priprema teren za političku i ideološku upotrebu Vidovdana u 20. veku.
Vidovdan, foto: Kosovka devojka, Uroš Predić, Wikipedia
